Dr. Clare W. Graves i cili është marrë me psikologjinë e njeriut si qenie biologjike, psikologjike dhe sociale, ka kaluar shumë kohë në kompani të ndryshme. Këtë e ka bërë pas hulumtimit të tij disa vjeçarë se çfarë është natyra e njeriut dhe ka ardhë në përfundim se ne të gjithë kemi sisteme të vlerave që janë produkt i evolucionit të njerëzimit me shekuj. Poashtu, ka ardhë në përfundim se natyra e njeriut, ose sistemet e vlerave në ne, janë vazhdimisht në lëvizje dhe se poashtu në vazhdimësi njeriu dhe njerëzimi krijojnë sisteme të vlerave të reja.

Si krijohen sistemet e reja të vlerave – ai ka vërejtë ndërlidhmëri të ngushtë në mes të kushteve të jetës dhe aftësisë së njeriut për adaptim, pra këta dy faktorë e mbajnë njeriun dhe njerëzimin në lëvizje dhe vazhdimisht të ndryshueshëm. Njeriu ka aftësi mahnitëse të adaptimit dhe evolucioni i njeriut dhe i sistemit të vlerave ndodhë sa herë që njeriu ballafaqohet me situata pa zgjidhje ose, më mirë të themi, me probleme jetësore. Pra, janë këto rastet kur njeriu duhet të zgjedhë në mes të jetës a vdekjes, suksesit apo dështimit, arritjes së qëllimit jetësor apo tërheqjes,etj. Në këto raste ne të gjithë jemi të shtyer që të “dalim prej vetes” dhe të gjejmë mënyra të reja të zgjidhjes së problemit jetësor. Dhe kështu gjejmë mënyra të reja të përshtatjes ndaj kushteve të reja jetësore. E kushte jetësore janë familja jonë e ngushtë dhe e gjërë, shoqëria në të cilën gjindemi, rendi shtetëror dhe komuna, vendi i punës, raportet tona me tjerët, pozita jonë sociale, dhe çdo gjë tjetër që na bën presion psiqik, e jo fizik pasi që për problemet fizike përgjegjësinë e kanë gjenet tona (edhepse kohëve të fundit, gjithnjë e më shumë, po provohet që me forcën e dëshirës/vetëdijes sonë ne kemi mundësi të ndikojmë edhe në shëndetin tonë, por kjo nuk ka qenë pjesë e studimit të Dr. Clare W. Graves dhe është çështje për ndonjë diskutim tjetër).

Këto janë sistemet e vlerave që i ka identifikuar Dr. Graves gjatë punës së tij 30 vjeçare:

Tabela është e cituar në original nga http://spiraldynamics.org/about-overview/. Aty mund ta shifni në format më të mirë dhe me ngjyra.

Pra sistemet e identifikuara janë AN, BO, CP, DQ, ER, FS, GT, HU, IV.  Sistemet të cilat janë në veprim dhe e manifestojnë veten tërë kohën janë prej BO deri te GT. Dy sistemet e fundit janë në nivel shumë të ultë të zhvillimit e sidomos IV është më shumë teorik, pra më shumë si parashikim në bazë të asaj çka dijmë deri më tani për sistemet e vlerave për njeriun. Emërtimi me shkronja nuk ka ndonjë domethënie të caktuar, është vetëm një thjeshtësim. Duhet ti dijmë disa gjëra para se të vazhdojmë me përshkrimin e secilit sistem të vlerave në kontekst të Kosovës dhe personelit tipik në Kosovë:

1. Këto janë sisteme të vlerave e jo tipe të personalitetit. Tek një person mund të kemi të ndërthurura të gjitha sistemet ose së paku 3-4 sisteme. P.sh. dikush mund të vëjë në veprim sistemin Q me prindërit e vet dhe me shtetin pasi që këto rrethana(familja, shteti janë rrethanë) krijojnë kushte në D dhe ai person përshtatet me atë sistem. Në punë i duhet të punon me targete psh, prandaj duhet të përshtatet me R pasi që kushtet janë E; e kështu me radhë. Pra të gjithë përshtatemi, kapaciteti për tu përshtatur është çelësi. Personat që janë të mbyllur në përqindje të lartë në një sistem e kanë të vështirë të përshtaten në shumllojshmëri të kushteve ose rrethanave.

2. Çdo sistem e ka anën e vet pozitive dhe anën e vet të errët. Pra i njëjti sistem mund të sjellë të mira dhe të këqia. P.sh. ER sjell vende të shumta të punës, produktivitet të lartë, të mira materiale, zhvillim të shkencës dhe mirëqenies por, në anën tjetër, mund të shkakton probleme mjedisore dhe hendek në mes të varfërve dhe të pasurve.

3. Çdo sistem është në fillet e saj, në pikun e saj dhe në rënien e saj.

4. Ka persona të cilët për shkak të mungesës së kapacitetit nuk janë në gjendje ti përshtaten lloj-llojshmërisë dhe ndryshimit të kushteve jetësore prandaj burgosen ose bllokohen në një sistem ose dy dhe vetëm me ato tenton të funksionon.

5. Këto sisteme janë të njejta për të gjitha gjinitë dhe racat pa dallim, por të moshës mbi 18-vjeçare pra, për moshat e pjekura. Studimet e Dr.Clare W. Graves nuk kanë të bëjnë me rastet klinike psikologjike por vetëm për ata të cilët janë në gjendje të jenë pjesë e “shëndoshë” e shoqërisë, pra pjesa funksionale e shoqërisë.

6. Nuk janë nivele të inteligjencës pasi që me matje është vërtetu që IQ mund të mos ketë kurrfarë variacioni (rezulatet kanë qenë neglizhente) psh në mes të sistemit CP dhe GT.

Sfida më e madhe është ta njohim veten dhe të përshtatemi pasi që si individ ne nuk kemi fuqi ti ndryshojmë rrethanat.Veten e kemi në dorë dhe nëse duam të ndryshojmë diçka, së pari duhet ta ndryshojmë pikëvishtrimin tonë, nëse kemi kapacitet.

Cilat janë sistemet e vlerave të pranishme në Kosovë? Prej matjeve që i kemi bërë gjer më tani në NAC, pasi jemi të autorizuar të aplikojmë këto mjete, kemi vërejtë që në Kosovë janë në veprim sistemet e vlerave prej BO deri tek GT. GT është në rastet e pakta individuale.

Personeli në kompanitë, organizatat dhe institucionet Kosovare mund të operojnë në sistemet BO, CP, DQ, ER, me doza të vogla të FS dhe me zgjime të pakta të GT. Poashtu edhe menaxherët mund të vijnë nga të gjitha këto sisteme.

Pse është interesant për ne që të dijmë për sistemet e vlerave tek njerëzit? Me njohjen e sistemeve të vlerave tek vetja dhe tek të tjerët e kemi më lehtë të kuptojmë motivet dhe frikat pse dikush vepron në këtë apo atë mënyrë. Në vazhdim do ti shyrtojmë në pika të shkurta karakteristikat e secilit sistem të vlerave, por duhet ta dijmë se ky është një thjeshtësim që nuk duhet të merret si absolut pasi që kjo teori është shumë më komplekse ngase përmbanë edhe nënsisteme dhe poashtu tri gjendje të secilit sistem dhe nënsistem, prandaj bëhet më e komplikuar por, pa simplifikime mund të zgjerohemi deri në pakuptueshmëri. Në mënyrë që të kuptohet në thelb mund të kaloni prezantime apo trajnime tek ne në NAC ose së paku të lexoni librin nga Clare W. Graves www.clarewgraves.com.

Sistemi i vlerave në BO – krijohet nga familjet e lidhura shumë, që e kontrollojnë çdo hap të fëmiut me frikë se dikush mund ta keqpërdorë, kjo pengon në rritje profesionale të atij personi. Ky sistem kërkon që menaxheri të jetë prind, që ta ruan qetësinë e tij/saj shpirtërore dhe të kujdeset për sigurinë e tij. Është sistem shumë i brishtë dhe ka nevojë për dashuri. Puna me targete është e rëndë dhe krijon stres dhe sëmundje. Në Kosovë dhe në botë mund të jenë persona të cilët nuk janë në gjendje të kujdesen për veten dhe fëmijët por mbështeten në ndihma sociale pasi nuk janë në gjendje të përshtaten në ambinet të individualitetit dhe konkurrencës. Mund të jetë pre e sistemit CP. Shumë rallë e hasim në vende të punës, pasi që është sistem i papunësueshëm por, ka raste kur ndonjë prej personelit e ka këtë sistem më të ngritur, në krahasim me sistemet tjera që i ka në funksion në vete, prandaj punët që mund ti kryejnë janë vetëm ato që nuk ju krijojnë stres. Hierarkia në këtë sistem është “Kryeplaku dhe ne anëtarët e bashkësisë”.

Sistemi i vlerave në CP – krijohet në ato familje dhe rrethe ku secili duhet të lufton për ekzistencën e vet, pra duhet të “eliminosh” se të “eliminojnë” (jo vetëm fizikisht), duhet t’ia tregosh dhëmbët se të shkelin. Ky sistem e ka vështirë të punon me dikënd që është në sisteme që janë fluide dhe relativiste pasi që ai matet me burrni, Besë, ftyrë. Nuk diskuton, nuk pajtohet por i “qëron hesapet”, i numron fjalët si plumbat. Nëse menaxheri di të menaxhojë me këtë lloj sistemi, apo është vet në të njejtin sistem, atëherë janë punëtorë shumë të përkushtuar dhe janë në gjendje të japin jetën për kompani. Në Kosovë kemi shembuj të mirë të menaxherëve/pronarëve të cilët kanë vepruar kryesisht nga ky sistem i vlerave dhe janë shumë të sukseshëm. Këtij sistemi nuk duhet “t’ia marrim f’tyrën” para tjerëve se nderi është shumë i rëndësishëm dhe është në gjendje të del në dyluftim për ta mbrojtë nderin. Hierarkia në këtë sistem është “Shefi (bosi) dhe ne të tjerët”. Ligjet janë për t’u thyer me kënaqësinë më të madhe. Ligji jam unë sepse unë jam zoti.

Sistemi i vlerave në DQ – prindi/familja i tregon çfarë profesioni duhet të zgjedhë dhe ia kontrollon tërë karierën. Vendimet e këtij personi janë shumë të varuar nga autoritetet, autoriteti ka gjithnjë të drejtë.  Punët më të përshtatshme janë adminstrata, ligjet/zbatimi i ligjeve, rregullave dhe ruajtja e strukturës, klerikë religjioz, pra aplikim në përpikmëri i asaj çka i ka mësu familja, rrethi dhe shkolla. Në këtë sistem i gjejmë disa nga stafi policor (jo të gjithë sepse mund të vijnë edhe nga CP), admistratat publike, ata që punojnë në gjykata dhe në kompani dhe organizata zakonisht e hasim në financa, burime njerëzore (edhepse ndonjë sistem tjetër do të ishte më mirë), njësitë kontraktuese/ligjore, etj. I jepet shumë rëndësi shkollimit tradicional, nuk mund të punësoshesh pa pasë diplomë të nivelit të përcaktuar dhe drejtimit të caktuar. Nuk promovohet meritokracia apo rezultati por devotshmëria, puna e palodhshme dhe senioriteti. Ka problem me kreativitet pasi që duhet ti përmbahet tmerrësisht normave, linearitetit. Shpesh hasim menaxherë të kualitetit në këtë sistem që për kompaninë dhe klientat është shumë e dhimbshme pasi që i jepet më shumë rëndësi procedurës se sa kualitetit të prodhimit apo shërbimit, pra më shumë ka rëndësi formulari se sa produkti dhe klienti. Mbajtja e  status quos është shumë e rëndësishme për këtë sistem. Më me dëshirë punojnë në punë shteti se sa biznese. Hierarkia në këtë sistem është sipas senioritetit.

Sistemi i vlerave në ER – në këtë sistem i kemi ata që duan të jenë të pavarur, janë ambicioz, me diploma apo pa diploma, e dijnë çka duan. Kanë dëshirë të punojnë pa shumë rregulla, rregullat përdoren vetëm nëse janë në favor të vetin apo rezultatit që duan të arrijnë. Janë të mirë në shitje dhe kryesisht me targete. Mund të jenë menaxherë të mirë por nuk janë lojtarë në ekip. Për pagesë më të mirë apo prestigj mund ta lëshojnë punën shumë lehtë.Prestigji është shumë i rëndësishëm pra është me rëndësi të punon për kompani me renome, të ketë automobilin më të ri, telefonin më të ri, pajisjet më të reja, shtëpinë më të bukur me lloj-lloj pajisje që konsiderohen shumë moderne, edhepse ndoshta kurrë nuk do të arrijë ti përdorë. Krahasohet shumë me të tjerët, është gjithnjë në garë dhe i pangopur. Duket se ka shumë vetbesim por ky sistem e ka vetbesimin shumë të ultë prandaj mund të mashtroheni me paraqitjen që dëshiron të impresionon. CV-ja e këtij sistemi është plot referenca dhe eksperienca që ka qëllim impresionimin. Hirearkia në këtë sistem është strategjike e drejtuar kah arritja e rezultatit, pra senioriteti, shkollimi, prejardhja (fshat/qytet) nuk kanë fare rëndësi. Eksperienca dhe aftësia për të arritë rezultate është mbi të gjitha dhe sidomos pragmatizmi mbi rregullat. Ligjet mund të lakohen por jo të thehen.

Sistemi i vlerave në FS – ky sistem ka nevojë të ndjehet pjesë e tërësisë së kompanisë, pjesë e procesit të vendimmarrjes, i barabartë me të tjerët. Në këtë sistem nuk ka hierarki sipas senioritetit e as hierarki strategjike por është ekipore, fasilituese. Përgjegjësi duhet të fasilitojë dhe jo të jep urdhëra apo të menaxhojë me direktiva. Është sistem i mirë për frymë ekipore, ku shumica e bën fuqinë. Është i mirë për Burime Njerëzore dhe krijim të ndjenjës së kompaktësisë në kompani. Mund të bie pre e punonjësve që e shfrytëzojnë ndjeshmërinë e këtij sistemi. Mund të jetë sistem i ngadalshëm në vendimmarrje pasi që gjithnjë kërkohet koncensus, dhe merr kohë që të binden të gjithë për një çështje, prandaj edhe mund të mos merren vendime. Mirëpo është sistem i cili e zhvillon empatinë dhe ka dëshirë të njeh faktorin njeri dhe prandaj është urë e fortë lidhëse në tejkalimin e egos dhe krijon kushtet për të arritur tek sistemi i ardhshëm. Në Kosovë ky sistem nuk ka prezencë të lartë pasi që as në botën perëndimore nuk është e zhvilluar në nivel të lartë. E hasim tek Unioni Europian pasi që vepron në këtë sistem por shtetet që janë anëtare nuk veprojnë të gjitha nga ky sistem. Hierarkia në këtë sistem fillon të zhduket.

Sistemi i vlerave në GT– sistem ende i rrallë në Kosovë por ka nivel të zhvillueshmërisë tek gjeneratat e reja (të lindura prej 1995- tutje). Ata persona që veprojnë në këtë sistem mund të jenë të çuditshëm dhe të pakuptueshëm për sistemet e mëparshme. Në këtë sistem tejkalohet frika nga dështimi. Në këtë sistem i jepet rëndësi funksionalitetit e jo modës së fundit. Mjaftohet me pak dhe kërkon vetëm aq sa i duhet të funksionojë. I jep shumë rëndësi kompetencës. Të gjitha frikat në sistemet e mëparshme janë të parëndësishme në këtë nivel të kompleksitetit. Në këtë sistem nuk ka hierarki por ka sinergji, secili i kryen obligimet e veta pa nevojë për vlerësim apo lavdata, është e nënkuptueshme. E kupton rendin në kaos. Personat që mund të jenë në këtë sistem nuk janë ambicioz të arrijnë pozita të larta edhepse mund të jenë punëtorët më të mirë që mund ti keni/gjeni. Duan vend pune me sfida dhe të zgjedhin probleme tërë kohën por, presin që të gjithë të punojnë me përgjegjësi të lartë dhe integritet dhe nuk japin urdhëra ose instruksione pasi që besojnë që çdokush që deklaron që di ta bëjë një punë ai/ajo edhe duhet të dij ta bëjë. Ky sistem është në gjendje ti përshtatet të gjitha sistemeve të mëparshme dhe është sistem i mirë për krijim të sinergjisë në kompani. Nëse keni ndonjë person të tillë në kompani më së miri do të ishte në funksion të menaxhimit të kualitetit pasi që di ti bashkojë të gjitha funksionet e kompanisë në një tërësi sinergjike që në fund jep rezultate fantastike. Ka aftësi të lartë të mendimit afatgjatë dhe mendimit konsekuent. Pra, veprimet e veta i orienton kah jetëgjatësia e jo fitimi afatshkurtë, mendon për gjeneratat që do të vijnë. Të gjithë dështojmë në kuptimin e këtij sistemi pasi këta persona nuk janë në pozita prestigjioze dhe nuk duan të imponohen pasi që ndjehen më së miri larg vëmendjes në mënyrë që të mësojnë, eksperimentojnë dhe të bëjnë atë që dijnë më së miri vazhdimisht. Në këtë sistem hierarkia e humb kuptimin në tërësi pasi që secili vepron në mënyrë të përgjegjshme, i kryejnë detyrat pa instruksione apo direktiva por vetëm në emër të funksionalitetit dhe kualitetit. ER mund ta konsideron armik të madh pasi që ky sistem e demonopolizon dijen dhe të drejtën për dije.